Özne, bir cümle içerisindeki yüklemin bildirdiği işi/eylemi yapan varlıkları belirten cümle ögesidir. Bir cümlede yalnızca isimler ya da zamirler özne olarak kullanılabilir, cümlede yükleme yöneltilen “-an/-en ne? Ya da -an/en kim?” kelimelerinin karşılığıdır.
Örnekler:
- “Ben gidip onu getiririm.” cümlesinde yüklem “getiririm” sözcüğüdür. Yükleme sorulan “kim getirir?” sorusunun cevabı “ben” kelimesi öznedir.
- Nihat saatlerdir bisiklet sürüyor. (Yükleme yönelttiğimiz “süren kim?” sorusunun cevabı “Nihat” olduğu için burada “Nihat” ismi öznedir.)
- Nihat kardeşinin hasta halini görünce çok üzüldü. (Yükleme yönelttiğimiz “Üzülen kim?” sorusunun cevabı dolayısıyla cümlenin öznesi “Nihat”tır.)
Özneler yalnızca isimlerde ya da isimlerin yerine geçen zamirlerden oluşabilir demiştik. Bununla birlikte özneler sadece çokluk ve iyelik eki alabilir.
- Bisiklet yayaya çarptı. (Yalın hal)
- Bisikletim artık çok eskidi. (İyelik eki)
- Bisikletler birden devrildi. (Çokluk eki)
Özne Çeşitleri
Özneler gerçek ve sözde olmak üzere iki gruba ayrılır.
Gerçek Özne
Gerçek özne cümlenin içerisinde işi yapan varlığın açıkça belli olduğu öznelerdir.
Örnek;
- Mağaza görevlisi, sorun çıkaran müşterileri dışarı çıkardı. (Yükleme yönelttiğimiz “çıkaran kim?” sorusunun yanıtı olan “mağaza görevlisi” bu cümlenin öznesidir.
Bir cümlede gerçek özne, açık ve gizli olmak üzere iki şekilde bulunabilir.
Açık özne
Özne sözcüğünün bizzat cümle içinde bulunduğu öznelerdir. Bu tür özneler cümlenin bir öğesi olarak gösterilir.
Örnek
- Yasemin, saatin geç olduğunu söyleyerek yanımızdan ayrıldı.
Yukarıdaki cümlede yükleme “ayrılan kim ?” sorusunu sorduğumuzda alacağımız cevap cümlenin içinde yer alan “Yasemin” ismi olduğundan ve bunu cümlede de görebildiğimizden burada “Yasemin” açık öznedir.
Gizli Özne
Özneyi cümle içerisinde göremediğimiz, ancak yükleme yönelttiğimiz sorular ve yüklemin aldığı eklere bakarak anlayabileceğimiz öznelerdir. Bu tür özneler cümle içinde bizzat bulunmadığından cümle öğesi olarak değerlendirilmez.
Örnek
- Yanına geliyorum.
Yukarıdaki cümlede ise yükleme “gelen kim?” sorusunu yönelttiğimizde, cümlede göremediğimiz gizli bir “ben” cevabı alırız. Bu cümlede özne açık bir şekilde cümle içinde yer almadığından, gizli bir şekilde ancak aradığımızda bulabildiğimizden gizli özne olarak nitelendirilir.
Sözde Özne
İşi yapan gerçek bir kişi ya da herhangi bir varlık cümlede bulunmadığından, cümlede belirtilen eylemi yapmamış olmasına rağmen karşımıza yapılan işten etkilenen özne olarak çıkan sözcüklerdir.
- Yeni gelen ürünler raflara dizildi.
Yukarıdaki cümlede yapılan iş “dizmek”tir. Ancak yapılan işin kim tarafından yapıldığı cümlede belli değildir. Bu nedenle yükleme yöneltilen “dizilen ne?” sorusunun cevabı yapılan işten de etkilenen “ürünler” sözcüğü sözde öznedir.
Ayrıca bakınız;