Erzurum Muharebesi, 8-9 Kasım 1977 tarihlerinde Rusya ve Osmanlı İmparatorluğu arasında gerçekleşen muharebedir. Erzurum’u almak, Aziziye tabyalarını ele geçirmek ve şehir merkezine saldırmak için hazırlanan Ruslara karşı, Erzurum halkı tabyadan kalan askerlerle birlikte karşı saldırıya geçti. Gece başlayıp sabaha kadar devam eden bir çarpışmanın ardından Ruslar Aziziye Tabyalarını boşalttı ve hezimete uğrayarak geri çekildi.
Muharebe Nasıl Gerçekleşti?
Rus saldırısı
4 Kasım 1877 tarihinde takviye birliklerle güçlenen Ruslarla yapılan Deveboynu Muharebesi’ni kaybeden Osmanlı Ordusu, Erzurum Aziziye tabyasına kadar geri çekilir. Rusların Erzurumu alıp bütün Doğu Anadoluyu da ellerine geçirebileceğini düşünen Ahmet Muhtar Paşa şehrin savunulmasını emreder. Habercilerini Erzurum’da dolaştırır ve “Erzurum, sokak sokak, ev ev müdafaa edilecektir. Kadın-erkek, yaşlı-genç her Türk ve Müslüman, silahlı asker gibi namus müdafaasına elbette katılacaktır. Bu davranışınız, devletin şanına layık olacaktır.” sözlerini bildirir.
Bu aradabu durumu bir fırsat gören Rus yanlısı ancak Osmanlı vatandaşı olan Ermeni Çeteleri, Aziziye tabyalarındaki askerlerin yanına gizlice sokulup Türk askerlerinin kullandığı parolaları öğrendi ve Türk hattını çökertecek bir saldırıyı Ruslarla planladı. Plana göre 8-9 Kasım gecesi Aziziye Tabyası’na girerek nöbetçileri öldürdüler. Tabyayı koruyan askerler baskına uykuda ve hazırlıksız yakalandı, sızan Ermeni çetecilerce kılıçtan geçirildi. Tabya komutanı Miralar Bahri Bey yaralanmasına yaralandı ancak atışmaya elde kalan askerleri ile devam etti. Verilen mücadeleye rağmen arkadan gelen Rus askerleri hiçbir zorlukla karşılaşmadan tabyayı ele geçirdi.
Müdafaa
Sabah ezanının hemen ardından “Moskof (Rus) askeri Aziziye Tabyası’nı ele geçirdi” şeklinde cami minarelerinden Erzurum halkına haber verildi. Halk toplanarak Aziziye Tabyası’na doğru kazma, kürek ve av tüfeği gibi eline geçirdiği her türlü silahla, Osmanlı askerleriyle birlikte saldırıya geçti. Halkın kendi üstüne gelmesi, şehir merkezine doğru ilerlemeye hazırlanan Rus Ordusu açısından tam bir sürpriz oldu. Tabyaya yerleşmiş olan Rus askerleri ve Ermeni Çeteler beklemediği saldırı karşısında, üzerlerine gelen halka doğru yaylım ateşi açtılar. Ölenlere karşın sayıca kalabalık olan halk ve askerler ilerlemeye devam etti. Rus ve Ermenilere karşı, geceden sabaha kadar saatlerce süren muharebe sonucunda tabya Osmanlı ordusu ve halk tarafından geri alındı.
Sonuçları
Muharebedeki kayıplar konusunda farklı söylemler vardır. Osmanlı kaynaklarına göre Rusların 2300-3000 civarındaki kaynağına karşılık Osmanlı tarafı 1000 kadar kayıp vermiştir. Kazanılan zafere karşılık Ruslar Kars’ı ve Erzurum çevresindeki çeşitli yerleri almayı başarmışlardır.
Ahmet Muhtar Paşa savunma hattı arkasına sarkan Rus birlikleri karşısında çembere alınmamak için, ordusunu Erzurum dışına çekmek zorunda kalır. Bu çekilmeyi gören Vasiliy Geyman gibi bazı Rus komutanlar ikinci bir saldırı istemelerine rağmen Tegukasof ve Devel gibi generaller Rus ordusunun süvari, asker, lojistik eksiklerinin olduğunu mevsimin kış olduğunu, her cephede savaşacak yeterli Rus askerinin bulunmadığını, şehirde kalan Osmanlı kuvvetleri ile halkın ikinci saldırıya da sert direniş gösterebileceğini ve bu direnişin kırılmasının zaman alacağını, ağır kayba uğranılmasının kaçınılmaz olduğunu belirterek bu fikre karşı çıkar; ancak baharda destek kuvvetlerin gelmesiyle şehre terkrar bir saldırı yapılmasını, bu süre zarfında geriye çekilen Osmanlı kuvvetlerinin takibini isterler.
Sonuç olarak Ruslar şehre tekrar hucüm etmez yalnızca ablukaya alırlar. Ancak bu ablukaya rağmen Trabzon ve Erzincan bağlantılarından Erzurum yardım almaya devam eder. Diğer yandan Rus oruları Bayburt ile Çoruh vadisinde, doğudaki son Osmanlı savunma hatlarına kadar ilerler. Bu esnada Osmanlı’nın Balkan Cephesi düşer ve önlerindeki bütün Osmanlı Ordularını temizleyen Ruslar İstanbul’a kadar ilerler. Osmanlı’nın neredeyse sonunu getirecek bu hareket karşısında Osmanlı Devleti çaresizce ateşkes talep eder ve 31 Ocak 1878’de Osmanlı ile Ruslar arasında mütareke gerçekleşir.
Ruslar askeri güç ile girmeyi başaramadığı Erzurum’a üç ay geçmeden, 3 Mart 1878’de imzalanan Ayastefanos Antlaşması ile girer. Osmanlı Ordusu, Bayburt yakınlarına kadar geri çekilir. 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’na kadar Erzurum, Rus hakimiyetinde kalır. Bu antlaşmayla ise Kars, Ardahan, Oltu, Narman, Horasan’ın büyük bir kısmı Ruslar’ın olurken; Erzurum Osmanlı’ya bırakılır.
Kaynak ve ileri okuma için;