Sıfatlar ya da ön adlar, bir cümlede sözcüklerin önüne gelerek farklı yönlerden tanımlayan, tarif eden kelimelerdir. Sıfatlar sözcükleri biçim, renk, sıra, konum ve bıraktığı izlenim gibi farklı yönlerden tanımlar. Sıfat ile sıfatın nitelediği ismin oluşturduğu kelime grubu ise sıfat tamlaması olarak adlandırılır.
- Küçük odanın penceresinden içeriye güneşin ilk ışıkları vuruyordu. (Burada küçük kelimesi sıfat olarak kullanılmıştır, odanın boyutunu tarif eder.)
Sıfatlar cümleden çıkarıldıklarında bazı durumlarda anlamı etkilemezken, bazen de cümleden hangi varlıktan bahsedildiğinin anlaşılmasını zorlaştırır ve cümlede anlam kaybına neden olur.
- Odanın penceresinden içeriye güneşin ilk ışıkları vuruyordu. (Görüldüğü üzere bazı cümlelerde sıfatı çıkardığımızda anlam değişmez.)
- Futbol takımındaki sarışın çocuk benim küçük kardeşim. (Şarışın kelimesini cümleden çıkartırsak bir futbol takımından kimin öznenin kardeşi olduğu anlaşılmaz.)
Bir cümlede sıfat olarak kullanılan kelimeler farklı cümlelerde farklı görevlerde kullanıla bilir; “kırmızı, kelimesi bir sıfattır” gibi bir genelleme yapılamaz, sözcüğün sıfat olup olmadığını anlamak için cümle içindeki kullanımına bakmak gerekir:
- Kötü hava koşulları hayatı olumsuz etkiledi. (sıfat)
- Çok kötüsün. (zamir)
Sıfat Çeşitleri
Sıfatlar farklı özelliklerine göre farklı gruplara ayrılır.
Niteleme sıfatları
Adından da anlaşılacağı gibi bir varlığın niteliklerini belirten, varlıkların özelliklerini tarif eden sıfatlardır. Neredeyse sınırsızdır.
- Kırmızı kalem
- Uzun yol
- Küçük masa
Eklerle türetilen niteleme sıfatları
Niteleme sıfatları isim soylu kelimelere “-li, -siz, -lik, -ci” gibi yapım ekleri getirilerek oluşturulan sözcüklerdir.
- Azıcık aşım, ağrısız başım.
- Bursalı mısın kadifeli gelin?
- Yemeklik salça
Sıfat Fiil (Ortaç)
Fiillere gelen “-an, -ası, -mez, -r, -dik, -ecek, -miş” ekleriyle türetilen ve fiilin anlamını kaybetmeden cümle içinde sıfat görevinde kullanılmasını sağlayan kelimelerdir. Sıfat-fiiller sıfatların tüm özelliğine sahiptir ve varlıkları niteleyip sıfat tamlaması oluşturabilirler.
- Gelecek yaz
- Tanıdık kişi
- Gidilmez yol
- Koşar adım
Belirtme sıfatları
Belirtme sıfatları adından da anlaşılacağı üzere isim ya da başka bir sıfatı sayı, yer ve özellik bakımından bildiren sıfatlardır. Varlıklara ait olmayan geçici özellikleri bildirirler. Belirtme sıfatları; belgisiz, işaret, sayı ve soru sıfatları olmak üzere dört grupta incelenir.
İşaret sıfatı
İsimleri işaret eder ve bir cümlede yükleme yöneltilen “hangi?” sorusuna cevap verir.
- Şuradaki arabayı görüyor musun? (“Hangi araba?”, şuradaki)
- O çok çalışkan bir çocuk. (“Hangi çocuk?”, O)
- Şu kırmızı defteri uzatabilir misin? (“Hangi defteri?, şu)
Yukarıdaki son örnekte göreceğiniz üzere işaret sıfatının ardından başka bir sıfat (kırmızı) gelmiştir. Burada kullanılan “şu” kelimesi işaret sıfatı, “kırmızı” ise niteleme sıfatıdır.
Dikkat !
İşaret sıfatları, işaret zamirleri ile karıştırılmamalıdır:
- Şu çocuğu tanıyor musun? (işaret sıfat)
- Şunu tanıyor musun? (işaret zamiri)
Sayı sıfatı
Sayı sıfatları varlıkların miktarını belirten, yazı, sayı, rakam ya da yüzde ile ifade edilebilen sıfatlardır.
- Üç araç son sürat ilerliyor.
- İşletme şartlarından memnun olmayan 350 kişi greve başladı.
- Bu sene %35 enflasyon açıklandı.
Belirsiz Sıfatlar
Belirsizlik sıfatları varlıkların sayı ve miktarını tam olarak belirtmeyen, hangi varlıktan bahsedildiği hakkında net bilgi vermeyen sıfatlardır. Bu sıfatlardan birkaçı; az, başka, bazı, bir, biraz, birçok, birkaç, birtakım, bütün, çok, çoğu gibi..
“Bir” kelimesi “tek bir adet” anlamında kullanılırsa miktar belirtir ve sayı sıfatıdır.
- Ağabeyin için masaya bir tabak daha koyar mısın? (sayı sıfatı)
Ancak “herhangi bir” anlamında kullanılırsa belirsiz sıfat olur.
- Soğuk ve yağışlı bir kış günü Ankara’ya doğru yola çıktık. (belirsiz sıfat sıfat)
-ki eki ile türetilenler
-ki eki ile türetilen ve aitlik belirten “öteki, seninki, sonraki, bizdeki” gibi kelimeler de belirsizlik sıfatı olarak kabul edilir.
- Evdeki hesap çarşıya uymadı.
- Sonraki işimiz İstanbul’a gitmek.
- Şimdiki gençler çok saygısız.
Dikkat!
Belirsizlik sıfatı türeten “–ki” ile ilgi zamiri olan “–ki” birbirine karıştırılmamalıdır. Zamir olan –ki ekinden sonra başka bir ismin eklenmediğine (tamlama oluşturulmadığına) dikkat edilmelidir.
- Seninkiler bu konuda ne düşünüyor. (zamir)
- Sizin takım bizimkileri yenmiş.(zamir)
Soru sıfatı
Yanıtı yine bir sıfat olan soru kelimeleridir:
- Hangi taraf?
- Kaç kişi?
- Kimdeki akıl?
Yapılarına göre sıfatlar
Basit sıfatlar
Basit sıfatlar yapım eki almamış ve başka bir kelime ile bileşik halde olmayan sıfatlardır.
- dar yol
- beş kişi
- kötü film
Türemiş sıfatlar
Türemiş sıfatlar isim ve fiillerin kök ve gövdelerine çeşitli yapım eklerinin getirilmesiyle oluşturulurlar:
- ikinci devre (iki-nci)
- ulusal bayram (ulus-al)
- yanık ekmek (yan-ık)
Sıfat-fiillerin hepsi türemiş sıfatlardır:
- gelecek sene (gel-ecek)
- gülen çocuk (gül-en)
- süzülmüş yoğurt (süzül-müş)
Birleşik Sıfatlar
İki kelimenin bir araya gelmesiyle oluşan sıfatlardır, bazıları birleşik yazılırken bazıları birbirinden ayır yazılabibilir.
Bileşik sıfatlar, iki kelimenin bir araya gelmesiyle oluşurlar. Bazıları birleşik (kaynaşmış), bazıları ayrı (kurallı) yazılırlar:
- ağırbaşlı çocuk
- kara kaşlı çocuk
- yurtsever insan
- zeytinyağlı yemek
Bileşik sıfatlar, çoğunlukla bileşik adlara sıfat yapan eklerin getirilmesiyle oluşturulur ve sıfat tamlamalarında tamlayan olurlar; “karabiber” kelimesi bir birleşik addır ve “karabiber kavanozu” bir isim tamlamasıdır. Ancak “karabiberli yemek” sıfat tamlamasıdır.
Ayrıca bakınız;