Edat veya ilgeç; farklı tür ve görevdeki sözcük ve kavramlar arasında anlam ilişkisi kurmaya yarayan yardımcı sözcüklerdir. Bir edatın anlam kazanabilmesi için bir cümle içerisinde kullanılması gerekir. Tek başına bir anlam ifade etmez.
Edatlar cümle içerisindeki isim, sıfat ve zamirlerle bir edat grubu oluşturabilir. Bu bakımdan isim ve fiil gibi sözcüklere asıl sözcükler, edatlara ise yardımcı sözcükler denilmektedir. Türkçede en sık kullanılan edatlardan bazıları; için, kadar, ile, gibi, beri, öte, yana, ancak gibi.
Görevlerine Göre Edatlar
En çok kullandığımız ilgeçler ve cümle içerisinde üzerine aldıkları anlamlar;
Gibi
En çok kullanılan edatlarından biri olan “gibi” edatı genellikle cümle içerisinde benzerlikleri kastetmek için kullanılır. Aynı zamanda cümle içerisinde nesne ve kişilerin karşılaştırılması amacıyla da kullanılır. Bunların dışındaki kullanım şekilleriyle ilgili örnekler;
- Benim gibi birini daha önce hiç tanımamışsındır. (karşılaştırma)
- Adeta balık gibi yüzüyordu. (benzetme)
- Eve geldiği gibi yemek masasına oturdu. (acelecilik)
Gibi edatıyla aynı anlam ve görevde “denli, misali, üzere” edatları da kullanılabilir.
İle
En çok kullanılan edatlardan bir diğeri “ile” edatıdır. İle edatı cümlede beraberlik, vasıta (araç) ve “neden-sonuç, zaman” anlamlarıyla kullanılabilir.
Bu edat bir kelimeye kolay bir şekilde eklene bilir. Bir kelimeye eklenmesiyle birlikte kullanımı “-le/-la” şeklinde olur.
- Sahilde biraz bisikletle dolaştır. (vasıta)
- Dayımla tatile gittik. (beraberlik)
- Çalışkanlığıyla bu işin üstesinden geldi. (neden-sonuç)
- Sobayı çakmak ile tutuşturduk. (araç)
- Sokağa çıkma yasağıyla herkes eve kapandı. (zaman)
Kadar
Kadar edatını cümlede miktar belirtmesi ve karşılaştırma yapması için kullanılır.
- Senin kadar çalışkanı görmedim. (karşılaştırma)
- Bir baba kadar candan bir insandı. (benzetme)
- Ben gelinceye kadar burada bekleyin. (zaman)
- Güneşin doğuşuna 30 dakika kadar var. (yaklaşıklık)
İçin
İçin edatı ve bu edatla yakın anlamda kullanılan “diye, dolayı, üzere” gibi edatlar cümle içerisinde neden, sebep bildirirler.
- Buralara gelmek için birçok şey feda ettim. (neden feda ettim? / buralara gelmek için)
- Yağmur yağdığı için sırılsıklam olmuş. (neden sırılsıklam olmuş? / yağmur yağdığı için)
- Bu çalışmaları milletimiz için yapıyoruz. (bu çalışmalar ne için? / milletimiz için)
Göre
Göre edatı bir cümle içerisinde “uygun, izafe, karşılaştırma, görüş ifade etme” gibi birçok anlamda kullanılabilir. Yine bu anlamlara yakın bir şekilde kullanılan edatlar; nazaran, üzere.
- Ona göre yaptığı her şey yanlıştı. (görüş)
- Diğerlerine göre daha zayıftı. (karşılaştırma)
- Huyuma göre birini bulamadım. (uygun)
Karşı
Karşı edatı yer, yön, zaman ve karşılaştırma bildiren edattır.
- Yüzünüzü duvara karşı dönün! (yer-yön)
- Sabaha karşı uyandım. (zaman)
- Güçlü bir rakibe karşı neler yapabileceği kimse tarafından kestirilemiyor. (zıtlık)
Ancak – Yalnız
Ancak ve yalnız sözcükleri cümle içerisinde farklı görevlerde kullanılabilir. Kullanım şekillerine göre edat-bağlaç noktasında bir karışıklık yaşanır. Eğer “ancak-yalnız” sözcükleri “ama ve fakat” anlamlarında kullanılırsa bağlaç; sadece, bir tek anlamlarında kullanılırsa edattır.
- Bu gece yalnız kitap okuyacağım. (sadece / edat)
- Okula gelecek yalnız derslere girmeyecekmiş. (ama / bağlaç)
- Tatile gitmek istiyor yalnız parası yokmuş. (ama / bağlaç)
Karşın-Rağmen
Karşın, rağmen edatları aynı anlamda kullanılan edatlardır ve cümlede olması gerekenin zıttının yapıldığını ifade eder.
- Ricasına rağmen onu evinden almadı
- Bütün sınıfın alay etmesine karşın o konuşmasına devam etti.
Sanki
Sanki edatı cümle içerisinde benzerlik, tahmin anlamlarında kullanılan edattır.
- Sanki zorla getirtmiş gibi. (tahmin)
- Sanki apartman yöneticisi olacaksın. (benzerlik)
Edatlardan önce gelen hâl ekleri
Edatlar iliştirildikleri isimlerin yalın halleriyle veya diğer halleriyle birlikte kullanılabilir. Bu bakımlardan bazıları ekli halleri ile Türkçeye yerleşmiştir ve bazı edatlar her zaman ilgi hal ekinin ardından kullanılır. Buna örnek olarak; “-den ötürü”, “-e dek”, “-den öte”, “-e doğru” verilebilir:
- Bu çiçekleri kardeşim için alıyorum.(kardeş yalın halde)
- Sabaha doğru uyuya kaldı. (-e hali)
- Düşük notlarından ötürü daha çok çalışman gerek. (-den hali)
Edatların cümlede diğer görevlerde kullanımı
Edat olarak kullanılan kelimelerden bazıları cümlede başka görevlerde de kullanılabilirler:
- Bugün derse başka bir öğretmen girdi. (sıfat)
- Yolun karşısına geçerken daha dikkatli ol. (isim)
Cümledeki diğer kelimelerle birlikte sıfat veya zarf öbeği oluşturabilirler:
- Dağ gibi adamdı ancak bu hastalığı atlatamadı. (sıfat öbeği)
- Herkes kadar çaba göstermiyorsun. (zarf öbeği)
Başka kelimelerle birlikte özne veya yüklem görevinde kullanılabilirler.
- Dünkü provada repliğimi hatırlayamadım neredeyse bayılacak gibiydim. . (isim, yüklem)
- Benim gibisini zor bulursun. (isim, özne)
Ayrıca bakınız;