Fosfor (P); periyodik tablonun 3. periyot 5A grubunda bulunur. 15 atom numarasına sahip, oda koşullarında beyaz, kırmızı ve renksiz katı halinde bulunabilir. 1669 yılında Henning Brand tarafından keşfedilmiştir. Fosfor ve bileşikleri; gübre yapımında, metalleri korozyana karşı dayanıklı hâle getirmede, gıda sektöründe, havai fişek yapımında, kibrit yapımında, deterjan yapımında ve fare zehri imalatında kullanılır.
İnsan vücudunda kalsiyumdan sonra en çok bulunan elementtir. Bütün canlılar için fosfor bileşikleri DNA yapıları için büyük önem taşır. İnsan vücudunda kemik ve diş oluşumu, hücre büyümesi ve onarımı, enerji üretimi, kalp kasının kasılması, sinir ve kas hareketleri, böbreklerin işlevini devam ettirmesi için gereklidir. Vitaminlerin kullanımı ile besinlerin enerjine dönüştürülmesinde rol oynar.
Adı, Fransızca; “phosphore, (karanlıkta ışıma özelliğine sahip yanıcı bir element)” sözcüğünden gelir.
Fosforun Özellikleri
- Erime sıcaklığı; 44.2 °C
- Kaynama noktası; 277 °C
- Elektron dizilişi; 3s2 3p3
5A grup elementleri içinde doğada en çok bulunan elementtir. En fazla fosforik asidin tuzları (özellikle kalsiyum tuzları) halinde bulunur. Bunlar; Fosforit: 3Ca3(PO4)2.Ca(OH)2, Apatit: 3Ca3(PO4)2.CaF2), Viviant: Fe3(PO4)2.8H2O
- Oksijen ile tepkimeye girerek yanar;
En önemli kimyasal özelliği oksineje olan yüksek ilgisidir. Aşırı miktarda hava veya oksijenle yakıldığında fosfor penta oksit, az miktarda oksijen yakılırsa fosfortrioksit verir. (P4O10= 2P2O5)
- Su ile tepkimeye girmez.
Havadaki oksijen ile reaksiyon vermemesi ve hava ile temasının kesilmesi için suyun içinde saklanır.
- Halojenler ile reaksiyon verir;
Halojenlerle ekzotermik bir tepkime ile birleşir ve PX3 veya PX5 bileşiklerini oluşturur
Fosfor Allotropları
Allotropi, aynı element moleküllerinin doğada farklı geometrik dizilişte bulunmasıdır. Allotropların fiziksel özellikleri farklı fakat kimyasal özellikleri aynıdır. Fosforun beyaz, kırmızı ve siyah olmak üzere 3 farklı alotropu bulunur. Bunlardan en aktif olanı beyaz fofsofordur, siyah ve kırmızı olanlar açık havada kararlıdır.
Siyah fosfor
Görünüşü, yapısı ve özellikleriyle grafitle benzerlik gösterir. Bekletildiğinde yavaşça beyaz fosfora dönüşür.
Beyaz fosfor
Beyaz fosfor mum görünümünde yumuşak bir katıdır, ışıkta kendiliğinden kırmızı fosfora dönüşür. Kütle halindeyken 50°C’nin altındaki havadan çok az etkilenir. Toz halinde ve 50°C’nin üstünde ise beyaz renkte fosforpentaoksit buharlarını çıkararak kolaylıkla yanar, su altında saklanır.
Kırmızı fosfor
Kırmızı fosfor, fosforun oda sıcaklığındaki en kararlı halidir. Beyaz fosforun 230-300°C’ye kadar ısıtılmasıyla elde edilir. İyot eklendiğinde bu tepkime hızlanır. Isıtıldığında süblimleşir. Beyaz fosforun çözündüğü çözücülerde çözünmez. Kırmızı fosfor, beyaz fosfordan daha az aktif olmakla birlikte tepkime ürünleri aynıdır.
Ayrıca bakın;
Kaynak ve dış bağlantılar;