Mantık akıl yürütme ya da muhakeme, bilinen olgular ve kurallar kullanılarak yeni bilgiye ulaşılmasıdır. Üç başlıkta incelenir; tümdengelim (dedüksiyon), tümevarım (indüksiyon) ve analoji. Klasik mantığın temelinde tümdengelim vardır.
Düşünme Biçimleri
Tümdengelim (Dedüksiyon)
İlk çağ düşünürlerinden Aristoteles’e göre zihin hakikati tümdengelim ile arar. Tümden gelim genel ilkelerden hareket ederek tek tek olaylar hakkında bir yargıya ulaşma yolu, yani genelden özele ve genelden genele uzanan düşünme biçimidir.
Örnek:
- Öncül-1: Her insan memeli bir canlıdır.
- Öncül-2: Yusuf bir insandır.
Yukarıdaki öncüllerden tümden gelim yoluyla, genelden özele doğru bir akıl yürütme kullanılarak “Yusuf bir insansa kesinlikle bir memelidir” sonucu elde edilir.
Örnek 2:
- Öncül-1: Bütün meyveler çiçeklidir.
- Öncül-2: Bürün çiçekliler güzel kokar.
Yukarıdaki öncüllerden tümdengelim yoluyla genelden genele doğru bir akıl yürütme kullanılarak “O hâlde, bütün meyveler güzel kokar” sonucu elde edilir.
Tümevarım (Endüksiyon)
Tümevarım tek tek olgulardan genel önermelere geçmek için izlenen düşünme (özelden genele, tikelden tümele ulaşma) yoludur.
Örnek:
- Öncül-1: İnsan canlıdır ve beslenir.
- Öncül-2: Hayvan canlıdır ve beslenir.
- Öncül-3: Bitki canlıdır ve beslenir.
- Sonuç: O hâlde, tüm canlılar beslenir.
Benzeşim (Analoji)
Analoji, iki şey arasındaki benzerliğe dayanarak birisi hakkına varılan bir yargıyı diğeri hakkında da verme şeklindeki akıl yürütme yoludur. Bu metod hem tümden gelim hem de tümevarım metodunun kullanıldığı bir akıl yürütme yoludur.
Örnek:
- Öncül-1: Dünya gezegeninin atmosferi vardır ve üzerinde canlılar yaşar.
- Öncül-2: Mars gezegeninde atmosfer vardır.
- Sonuç: O zaman Mars gezegeninde canlılar bulunması gerekir.
Bu örnekteki sonuç benzeşim yoluyla elde edilmiştir. Örnekteki sonuç Dünya ile Mars arasındaki bir benzerlikten hareketle Dünya için geçerli olan bir durumun Mars için de geçerli olması gerektiği kabul edilerek Marsta canlılar olması gerektiği hükmüne varılmıştır.
Ayrıca bakın;