Zamir ya da diğer adıyla adıl, cümle içinde varlık adları yerine kullanılabilen, adların yerine getirdiği bütün işlevleri yerine getiren isim soylu kelimelerdir; “Ben, sen o, biz, siz, onlar” gibi.
Yukarıda örneğini verdiğimiz “biz, siz, onlar” gibi kelimeyi görünce direk buna direk zamir demek yanlış olur, çünkü isim soylu kelimeler cümlede farklı görevlerde de kullanılabilir.
- Şunu da çöpe atar mısın? (zamir)
- Şu araba da çok güzelmiş. (sıfat)
Zamir Çeşitleri
Türkçede diğer kelime gruplarında olduğu gibi zamirlerin çeşitleri vardır.
Anlam ve Görevlerine Göre Zamirler
Şahıs (kişi) zamirleri
Şahıs zamirleri adından da anlaşılacağı gibi kişi adlarının yerine kullanılan sözcüklerdir; “ben, sen, o, biz, siz, onlar” gibi.
- Bu işi yapacak olan sensin.
- Bir gün de bize bekleriz.
Kişi-Şahıs zamirlerinin işaret sıfatlarıyla karıştırmamak için; şahıs zamirleri tek başına bir anlam ifade ederken işaret sıfatlarından sonra bir isim gelir ve sıfat tamlaması oluşur.
- O, bu konu hakkında ne düşünecek acaba? (şahıs zamiri)
- O çocuk değil mi geçen arabaya vuran? (Görüldüğü üzere burada O tamlayan çocuk sözcüğü de tamlanandır ve dolayısıyla burada kullanılan “O” işaret sıfatıdır)
Şahıs zamirleri bazı durumlarda vurgu amacıyla karşıladıkları isimlerle birlikte kullanılabilir. Bu durumda yüklem, şahıs bakımından isim yerine zamir ile uyum sağlar.
- Biz vatan sevdalıları, yaz demeden kış demeden milletimiz için çalışırız. (yüklemin kişisi “biz” 1. çoğul şahıs)
- Vatan sevdalıları, yaz-kış demeden milleti için çalışır. (yüklemin kişisi “Vatan sevdalıları” yani “onlar” 3. çoğul şahıs)
Dönüşlülük zamiri
Dönüşlülük zamir işin, direk özne tarafından yapıldığını vurgulayan zamirdir; kelimelerin iyelik eki almış halleridir; “kendim, kendin, kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri” gibi. –
- İşini kendin görmelisin.
- Kendim ettim, kendim buldum.
Kendi zamirinden sonra bir isim gelirse kelime grubu isim tamlamasına dönüşür ve kendi kelimesi tamlayan olur.
- Oraya kendi arabasıyla gitti. (Kend-i arabas-ı / belirtili isim tamlaması)
İşaret zamirleri
İşaret zamirleri varlıkların yerini gösterir, işaret eder. Türkçede kullandığımız başlıca işaret zamirleri; “bu, şu, o, bunlar, şunlar, beriki, orası, burası, şurası” gibi.
- Şuradaki benim kardeşim.
- Gel de böylesinin arkasından rahmet oku!
O ve onlar zamirleri cümlede insanı belirtmek için kullanıldığında “şahıs zamiri”, diğer varlıklar için kullanıldığında da “işaret sıfatı” olarak kullanılır.
- O, yarın Bursa’ya gidecek. (şahıs zamiri)
- Onu masanın üzerine bırakırsın. (işaret sıfatı)
“O” zamiri özel bir ismin yerine kullanıldığında küçük yazılır ve ardından gelen ekler kesme işareti ile ayrılmaz.
- İmparatorun ziyaretçileri, ona olan saygılarını göstermek için, öne doğru eğildi.
İşaret zamirleri sadece belirtili isim tamlamalarında tamlanan veya tamlayan olarak kullanılabilir:
İşaret zamirleri belirtili isim tamlamalarında tamlanan veya tamlayan olarak kullanılabilir:
- Bunun sonuçlarına katlanacağız. (“bu” tamlayan)
- Patronun böylesi insanı çileden çıkarır. (“böylesi” tamlanan
Soru zamirleri
Soru zamirleri isimlerin yerini soru ile temsil eden, isimlerin soru şeklindeki karşılıkları olup onları soru halinde ifade eden kelimelerdir. “Ne?, kim?, hangisi?, kaçı?” gibi soru kelimeleri soru zamiri olarak kullanılmaktadır;
- “Dün seni yolda dalgın gördüm, nereye gidiyordun?” (İstanbul’a, markete, kasaba, okula vs.)
- Yarınki davette hangisini giyeceksin? (onu, şunu, bunu, kısayı ya da uzun olanı gibi.)
- Bu yıl Nobel’i kime verdiler? (Ona, Orhan Pamuk’a, Ali’ye vs.)
Soru zamirlerinin bazıları cümledeki eylemi etkilediğinde soru zarfına dönüşür;
- “Ne öyle boş boş bakıyorsun, yesene!” (soru zarfı)
- Yarınki davette ne giyeceksin? (soru zamiri)
Bazı soru kelimeleri cümledeki isimleri nitelediğinde soru sıfatına dönüşür;
- Hangi araba senin? (soru sıfatı)
- Şu arabalardan hangisi senin? (soru zamiri)
Soru zamirleri belirtili isim tamlamalarında, tamlayan ya da tamlanan olarak kullanılabilirler;
- Bunlardan hangisi sana lazım? (“bunlar” işaret zamiri ve tamlayan, “hangisi” soru zamiri ve tamlanandır.)
- O adam senin neyin oluyor? (tamlanan)
- Kimin işi yolunda? (tamlayan)
Belgisiz (belirsiz) zamirler
Cümlede varlıkları isim, sayı ve miktar yönünden belli belirsiz karşılayan sözcüklerdir; “birisi, hepsi, bazısı, birçoğu, birkaçı, azı, fazlası, kimse, başkası” gibi.
- Dün yanına kimse gitmemiş.
- Kimi rap sever, kimi pop, kimi arabesk.
- Bana yaptığını başkasına yapsan ağzını burnunu dağıtırdı.
- Bana işi bilen birini gönder.
Belirsiz zamirler bir isim tamlamasında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilir:
- Herkesin isteği bu yönde. (tamlayan)
- Mahkûmlardan birkaçı firar etmiş. (tamlanan)
Şahıs ve işaret zamirleri ikileme oluşturacak şekilde birlikte kullanıldığından belgisiz zamir olur.
- Onun bunun lafına inanıp bana bağırma.
- O bu ne derse desin, biz işimize bakalım.
“Şey” kelimeyi varlıkların adlarını veya diğer zamirleri belli belirsiz karşıladığından belgisiz zamirdir:
- O şeyi getirdin mi?
İlgi zamiri
İlgi zamirleri yukarıda saydığımız zamir cümlelerine “-ki” eki getirilmesiyle oluşturulan zamirlerdir. “Benimki, seninki, onunki” gibi kelimelere dikkat ederseniz zaten nesneyle özne arasında ilgi oluşturmak içi kullanıldığını fark edebilirsiniz.
- Senin işin benimkinden daha rahat. (benim işimden)
Burada kelimeye gelen “-ki” eki bağlaç olan “-ki” ile karıştırılmamalıdır. Bağlaç olan “-ki” kelimeden ayrı yazılır ve cümleden çıkarıldığında anlamı pek etkilemez. Cümleden ilgi zamiri kaldırıldığında ise ya devrik hale gelir ya da başta kastedilenden apayrı bir anlam kazanır.
- Kim ki bu? (bağlaç)
- Bu araba da güzel ancak senin ki daha estetik duruyor. (Zamir)
İlgi zamiri, isimden sıfat türeten “-ki” eki ile karıştırılmamalıdır. İlgi zamiri olan “-ki” ekinden önce “-im, -in” gibi aidiyet bildiren ekler gelir. Sıfat türeten “-ki” ise doğrudan isme veya ismin hâllerinden birine eklenir:
- Evdeki hesap çarşıya uymaz. (sıfat türeten “-ki”)
- Seninki geliyor. (İlgi zamiri, senin sevgilin, arkadaşın, akraban vs. Dikkat edilirse burada “-ki” kaldırıldığında cümle anlamsız hale gelir.)
İyelik zamirleri
İyelik zamirleri sözcüğe “-i, -in, -im, -imiz, -iniz ve -leri” getirilerek oluşturulur. Bu ekler Türkçedeki ses kurallarına göre küçük değişikliklere uğrayabilir.
- Kalemini masanın üzerine bırak.(-ini, senin kalemin)
- Arabanızı yolun başında gördüm. (-ınız, sizin arabanız)
- Dükkanımız 26. Blokta. (-imiz, bizim dükkanımız)
Yapılarına Göre Zamirler
Basit (yalın) zamirler
- Adından da anlaşılacağı üzere yalın olan, yapım eki almamış, kök durumundaki zamirlerdir. Bu zamirler sadece çekim eki alabilirler; “ben, anne, bunda, bazıları, onda, şunda,” gibi.
Bileşik zamirler
- Bileşik zamirler iki kelimenin birleşiminden ya da bir arada kullanılmasıyla oluşan zamirlerdir; “birçoğu, birkaçı, hiçbiri” gibi.
Gruplaşmış zamirler
- Birden fazla ayrı sözcüğün anlam ilişkisi oluşturacak şekilde gruplaşarak meydana getirdiği zamirlerdir; “öteki beriki, onunki bununki, şundan bundan, falan filân” gibi.
Ayrıca bakınız;