Mayoz Bölünme Nedir? (Mayoz Bölünme Evreleri ve Özellikleri)

Eşeyli üreyen canlılar mayoz bölünme geçirerek üreme hücrelerini (gamet) oluştururlar. Burada mayoz bölünme geçirecek olan hücre üreme ana hücresi olarak adlandırılır. Ana hücre, interfaz evresi adı verilen uzun bir evrenden sonra Mayoz I ve II olmak üzere iki evrede bölünmesini tamamlar ve bu bölünmeler sonucunda dört tane yavru hücre meydana gelir. Bu hücrelerde farklılaşarak üreme hücrelerine dönüşür.

Mayoz Bölünme Evreleri

İnterfaz

Bu evrede ana hücre bölünme için hazırlık yapar. Ana hücre büyür, bölünme için ihtiyaç duyduğu proteinleri üretir, hücre DNA‘sı kendini eşler, ATP ve RNA sentezi artar. Bu hazırlıklar tamamlandığında hücre bölünmeye hazır hale gelir ve Mayoz I gerçekleşmeye başlar.

Mayoz I

İnterfaz evresinden hemen sonra başlayan Mayoz I’in evreleri Profaz I, Metafaz I, Anafaz I ve Telofaz I’dir.

Profaz I

İnterfaz evresinde kromatin iplik halinde olan kalıtım maddesi bu evrene kısalıp kalınlaşır ve belirgin hale gelir. Daha önce (interfaz evresinde) kendini eşlemiş olan iki kromatitli homolog kromozomlar yan yana gelerek dört kromatit(tetrat) oluşmuş yapıyı oluşturur. Oluşan yapının sayısı haploit kromozom sayısına eşittir.

Homolog kromozom; biri anneden diğeri babadan gelen, aynı karakterlerle ilgili genleri taşıyan kromozom çiftleridir.

Tetrat oluşumundan sonra homolog kromozomlar yan yana gelir ve kardeş kromatitler birbirine temas eder. Burada gerçekleşen olaya sinapsis, birbirine değdikleri nokaya ise kiazma adı verilir. Sinapsis sırasında homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri arasında parça değişimi olur. Bu olaya da crossing-over (parça değişimi) denir ve mayoz bölünmenin en önemli olayıdır.

Parça değişimi ile yeni gen bileşimleri meydana gelirken türlerin bireyleri arasında ki farklı özelliklerin ortaya çıkması da sağlanmış olur, genetik çeşitlilik sağlanır. Bu evrenin sonunda çekirdek zarı parçalanır ve çekirdekçik yok olur. Sentrozomlar iğ ipliklerini oluşturur ve sitoplazmada serbest halde kalan tetratlar bu ipliklere tutunur ve metafaz I başlar.

Metafaz I

Sentrozomlar hücrenin kutuplarına doğru yerleşerek iğ ipliklerini uzatır ve bu iplikler uzadıkça onlara bağlı olan homolog kromozomlar hücrenin ekvatorunda düzgün bir şekilde iki sıra haline dizilir. Bu evre kromozomların belirgin olarak gözlendiği evredir. Bu evreden sonra anafaz I evresine geçilir.

Anafaz I

Bu evrede, tetratı oluşturan iki homolog kromozom iğ ipliklerinin kısalmasıyla birlikte zıt kutuplara çekilerek birbirinden ayrılır. Bu ayrılma oluşacak hücrelerdeki kromozom sayısının da yarıya inmesini sağlar. Burada hangi homolog kromozomun hangi kutba gideceği de şansa bağlıdır ve bu durum genetik çeşitliliğe katkı sağlar. Bu evreden sonra telefaz I evresi başlar.

İnsanda 23 çift homolog kromozom vardır. Bu homolog kromozomların Anafaz I’de şansa bağlı olarak kutuplara gitmesiyle 223=8,4 milyon kadar farklı genetik yapıda gametin oluşması mümkün olur.

Telefaz I

Bu evrede, Anafaz I evresinde birbirinden ayrılarak kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşur ve hücre çift çekirdekli hale gelir. Her çekirdeğin içerisinde tam bir haploit (n) kromozom takımı yer alır ve bu evrede iğ iplikleri kaybolur. Bu evre ile eş zamanlı olarak ya da hemen ardından sitoplazma bölünmesi (sitokinez) gerçekleşir ve bölünme tamamlandıktan sonra mayoz I sona erer.

Mayoz II başlamadan önce mayoz I’de olduğu gibi interfaz evresi görülmez. Dolayısıyla DNA kendisini eşlemez. Sadece sentrozomların kendini eşlemesi gerçekleşir.

Mayoz II

Mayoz I’in tamamlanmasıyla meydana gelen haploit (n) kromozomlu hücreler bu evrede tekrar bölünür ve n kromozomlu 4 hücre meydana gelir. Evre genel hatlarıyla mitoza benzer, evreleri; Profaz II, Metafaz II, Anafaz II ve Telofaz II‘dir.

Profaz II

Bu evrede çekirdek zarı eriyerek kaybolur ve kromatin iplik halinde olan genetik madde bu evrede kısalıp kalınlaşarak belirginleşir. Sentrozomlar da zıt kutuplara giderken aralarında iğ iplikleri oluşmaya başlar ve oluşan iplikler kromozomlara tutunur. Bu evrenin sonunda metafaz II başlar.

Metafaz II

Bu evrede kromozomlar hücrenin ekvator düzlemine tek sıra halinde dizilir. Kromozomları oluşturan kardeş
kromatitler genetik açıdan birbirinin aynı olabileceği gibi profaz I’de gerçekleşen parça değişimi olayından dolayı
birbirinden farklı da olabilir. Metafaz I’de kromozomlar hücrenin ekvator düzleminde iki sıra hâlinde dizilirken metafaz II’de tek sıra halinde dizilir, anafaz II başlar.

Anafaz II

Bu evrede iğ ipliklerinin kısalmasıyla birlikte kardeş kromatitler birbirinden ayrılır ve zıt kutuplara doğru çekilir. Kutuplara çekilen her bir kardeş kromatit kromozom adını alır.

Mayoz’un anafaz I evresinde homolog kromozomlar birbirinden ayrılırken anafaz II evresinde kardeş kromatitler birbirinden ayrılır.

Telefaz II

Mayoz bölünmenin son evresidir. Burada, kutuplara çekilmiş olan kromozomların etrafında çekirdek zarı oluşur ve hücre iki çekirdekli hale gelir. Her bir çekirdeğin içerisinde tam bir haploit (n) kromozom takımı yer alır ve İğ iplikleri kaybolur.

Telefaz I ile eş zamanlı olarak ya da hemen ardından sitoplazma bölünmesi başlar. Sitoplazma hayvan hücrelerinde boğumlanarak, bitki hücrelerinde ara plak oluşturarak bölünür. Sitoplazma bölünmesinin tamamlanmasıyla haploit (n) kromozom sayısına sahip dört hücre oluşur.

Sonuç

Mayoz bölünme ile diploit kromozom sayısına sahip olan bir hücreden dört adet haploit kromozomlu hücre meydana geldi ve bu hücreler bazı değişikliklere uğrayarak üreme hücrelerine dönüştü. Oluşan üreme hücrelerinin bölünme yetenekleri yoktur ancak (dişi ve erkek) iki üreme hücresinin birleşmesiyle oluşan zigot bölünme yeteneğine sahiptir.

Bir türün bireyleri arasındaki genetik çeşitlilik ve tür içinde kromozom sayısının sabit kalması mayoz bölünme ile sağlanır. Mayoz bölünmenin Profaz I evresinde gerçekleşen parça değişimi olayı, yeni gen kombinasyonlarının oluşmasını sağlayarak genetik çeşitlilik oluşturur.

Mayoz bölünme ile diploit kromozom sayısına sahip bir hücreden dört tane haploit kromozomlu hücre meydana geldi. Hücreler bazı değişiklere uğrayarak üreme hücrelerine dönüştü. Oluşan üreme hücrelerinin bölünme yetenekleri yoktur ancak (dişi ve erkek) iki üreme hücresinin birleşmesiyle oluşan zigot bölünme yeteneğine sahiptir. Bununla birlikte anafaz I evresinde de homolog kromozomların birbirinden ayrılarak kutuplara rastgele çekilmesi de genetik çeşitliliğe katkı sağlar. Böylece mayoz sayesinde genetik bakımdan farklı olan çok sayıda gamet oluşur.

Ayrıca bakın;

Kaynak ve ileri okuma;