Hipotez var olan bir probleme sunulan geçiçi çözümdür. Bilimsel yöntemde olaylar arasında ilişki kurmak, olayları geçerli bir nedene bağlamak üzere tasarlanan ve geçerli sayılan bir önermedir. Hipotez, problemi çözmek için yapılan araştırma ve gözlemler sonucu elde edilen bilgilerin yardımıyla kurulur.
Terim eski Latince “önermek” anlamına gelen “hipotithenai” kelimesinden türetilmiştir.
Hipotezin Özellikleri
- Mantıksal ve ussal (rasyonel) olmalıdır. Örneğin “düşük gelirli hanelerde kültür harcamaları, yüksek gelirli hanelere kıyasla, daha fazladır” şeklinde kurulan bir hipotez mantıksal ve akla uygun olmadığı için iyi bir hipotez değildir. Ayrıca bilim-ötesi alanlara ilişkin konularda kurulan hipotezler de uygun olmayacaklardır. Örneğin “ikizler burcu erkeklerinin gelir düzeyi, yaşla doğru orantılı olarak artar” şeklinde kurulan bir hipotez ussal olmamak bakımından baştan kabul edilmemelidir.
- Kavramlar açık ve işlemsel olarak tanımlanabilir olmalıdır. Örneğin içinde mutluluk kavramı geçen bir hipotez, mutluluk kavramını işlemsel olarak tanımlayamadığımız ölçüde uygun bir hipotez olmayacaktır. Kavramların tanımları bu bakımdan hipotez için hayati önemdedir. Bir kelimenin farklı iki ayrı kavrama işaret ettiği durumlara özellikle dikkat edilmelidir.
- Hipotez sınanabilir olmalıdır. Dipnottaki hipotez kelimesi üzerine tartışmasında da görüldüğü gibi sınanabilmek özelliği hipotezlerin olmazsa olmaz özelliğidir. Bir hipotez ne kadar mantıksal ya da ussal olsa bile, onu sınayabileceğimiz (deneyebileceğimiz) yöntemsel araçlardan mahrumsak, bu hipotez bir önerme olmaktan öteye gitmeyecektir. Özellikle doğa bilimlerinde ölçüm dışı kalacak olgular üzerine kurulan hipotezler bu tür bir sorunla karşılaşırlar. Örneğin atomun en küçük bölünebilir birim olmayıp elektronların varlığına işaret eden bir hipotez, ancak elektronların varlığını tespit edebilen fizik enstrümanların geliştirilmesinden sonra bir sınanabilir hipotez haline gelmiştir.
- Hipotez literatürle uyumlu olmalıdır. Literatür, bir hipotezin sınanarak bulguya dönüşmesiyle katkıda bulunacağı bir entelektüel birikimdir ve her hipotez kendi gücünü de bu entelektüel birikimden almalıdır. Literatüre uyumlu olmak mutlaka güncel geçerli (cari) önermelere dayanmak anlamına gelmemektedir. Aksine güncel geçerli önermelerin dışına da çıkılabilir, ancak bunun çerçevesi de yine literatür tarafından belirlenir. Örneğin yukarıda konuyu karikatürize etmek amacıyla sorduğumuz soruyu hipotez haline getirirsek: “patates yiyen kadınlar düşük gelirli işlerde çalışırlar” şeklindeki bir hipotez literatüre uyumlu olmayacaktır.
Bu özelliklere sahip olan hipotezin üç muhtemel sonucu vardır;
- Doğrudan kanıtlanıp doğrudan geçerli haline gelebilir bir hipotez gözlem ve deneylerle doğrulanırsa teori değil gerçektir.
- Yeni gerçeklerle desteklenerek teori veya kanun haline gelebilir.
- Eğer teori yanlışlanabiliyorsa terk edilip yeni bir hipotez oluşturularak tekrar araştırmalar yapılır.
Ayrıca bakın;