Üreme, canlı varlıkların nesillerini devam ettirebilmesi ve kendine benzer canlılar meydana getirme sürecidir, türün devamlılığını sağlar. Hayata gözlerini açtıktan sonra büyüme ve gelişme süreçlerini tamamlayan ger canlı varlık çoğalma yeteneğine sahip olur ve üreyerek kendi genlerini yavrularına aktarır. Canlılarda üreme olayı eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki şekilde gerçekleşir.
Eşeyli üreme
Eşeyli üremede yavru hücreyi meydana getiren, dişi ve erkek olmak üzere iki ata birey bulunur ve bu bireylerin her biri genetik yapıda üreme hücresi (gamet) üretir. Dişi ve erkek bireylerden gelen üreme hücrelerinin birleşmesiyle oluşan üreme eşeyli üreme şeklidir. Eşeyli olarak üreyen canlılar;
- bitkiler âleminden tohumlu bitkiler,
- halkalı solucanlar, yumuşakçalar, eklem bacaklılar ve derisi dikenliler gibi omurgasız hayvanlar,
- omurgalı hayvanların (balıklar, kurbağalar, sürüngenler, kuşlar ve memeliler) tamamıdır.
Eşeyli üreme temelde mayoz ve döllenme olmak üzere iki önemli olaya dayanır. Mayoz bölünme ile farklı genetik yapıda gametler oluşur. Döllenme ile de dişi ve erkek bireyden gelen gametler birleşerek zigotu, zigotta gelişerek yeni bireyi oluşturur. Oluşan bu yeni birey hem anneden hem babadan gelen genetik özellikleri taşır. Eşeyli üremede farklı iki ataya ait genetik özelliklerin yeni bireyde ortaya çıkması tür içi çeşitliliğe katkı sağlar. Bu da türün değişen çevre koşullarına uyum şansını artırır. Değişen çevre koşullarına uyum sağlayan tür varlığını sürdürür.
Genetik çeşitliliği sağlayan eşeyli üremenin etkisiyle dünyada bulunan neredeyse 8 milyar insanın, tek yumurta ikizleri hariç, hiçbiri birbirine tıpatıp benzemez. Yani eşeyli üreme sonucu oluşan yavrular hem kardeşlerinden hem anne ve babalarından farklı genetik özelliklere sahiptir.
Eşeysiz Üreme
Eşeysiz üreyen canlılarda, üreme için özelleşmiş hücreler yoktur. Üreme hücreleri olmadığından bu canlılarda döllenme olmaz. Eşeysiz üreme temelde mitoza dayanır. Ana birey mitoz bölünme ile çoğalarak, kendisiyle birebir genetik yapıya sahip canlı meydana getirir. Eşeysiz üremede eşeyli üremenin aksine kalıtsal çeşitlilik yoktur ve birey sayısı hızlı artar. Örneğin; asmadan kesilen bir dal toprağa dikilirse bu dal parçası yeni asmalar geliştirir. Aynı şekilde menekşeden bir yaprak koparılıp suda bekletilerek köklendirildikten sonra, saksıya dikildiğinde yeni menekşe yaprakları çıkmaya başlar. Ortaya çıkan asmalar ve menekşeler ilk bitkiyle tamamen aynı genetik yapıya sahip bitkiler meydana getirir.
Eşeysiz üremenin bu özelliklerinden, özellikle tarım alanında sıklıkla yararlanılır. Bu yöntemle; hurma ve çilek gibi bitkiler kısa sürede çok miktarda üretilebilir.
Eşeysiz üreme çeşitleri
Bölünerek üreme
Tek hücreli canlılarda görülür ve çok hızlı bir şekilde, büyüyen ve olgunlaşan ana hücrenin ikiye bölünmesiyle gerçekleşir. Ökaryot hücre yapısına sahip canlılardan olan amip, öglena ve paramezyum gibi tek hücrelilerde, prokaryot hücre yapısına sahip bakteri ve arkelerde görülür.
Tomurcuklanma ile üreme
Ana bireyin vücudunda oluşan bir çıkıntının yani diğer bir deyişle tomurcuğun, büyüyerek ana canlıdan ayrılıp yeni bir canlı oluşturması ya da ayrılmayıp ana canlı üzerinde yaşayarak koloniler meydana getirmesidir.
Sporla üreme
Sporlar, sağlam yapılı ve elverişsiz ortamlara karşı dayanıklı, özelleşmiş hücrelerdir. Çevre şartları uygun değilse spor hücresi bu dayanıklı yapısı sayesinde hayatta kalabilir. Uygun şartlarda ise gelişerek yeni canlıyı oluşturur. Ayrıca suyla, rüzgarla ya da diğer aracılarla taşınabildiği için ana canlının bulunduğu bölgenin çok uzaklarında bile yeni canlıyı oluşturabilir. Tek hücrelilerden plazmodyumda, çok hücrelilerden mantarlarda ve tohumsuz bitkilerde (karayosunları ve eğrelti otları) görülür.
Rejenerasyon ile üreme
Canlının zarar gören kısımlarını onarmasına rejenerasyon, canlıdan kopan bir parçanın kendini tamamlayarak yeni bir canlı oluşturmasına rejenerasyonla üreme denir. Denizyıldızı, toprak solucanı, denizanası ve planarya gibi canlılarda rejenerasyonla üreme gözlenir. Bu canlıların vücudundan kopan bir parça, mitozla eksik kısımlarını tamamlayarak yeni bir birey meydana getirebilir
Partenogenez
Döllenmemiş yumurta hücresinin gelişerek yeni bireyi oluşturmasıdır. Eklem bacaklılarda, arılarda, su pirelerinde, karıncalarda, yaprak bitlerinde ve bazı kelebeklerde görülür.
Bitkilerde vejetatif üreme
Bitkiler, eşeyli üremenin yanında eşeysiz üreme çeşidi olan vejetatif üreme ile de çoğalır. Vejetatif üreme mitoz ve yenilenme esasına dayanır. Bu üreme şeklinde yüksek yapılı bitkilerin gövde, dal ve yaprak gibi organlarından alınan parçalar köklendirilerek yeni bitkiler elde edilir. Bu yolla elde edilen bitkiler ana bitkiyle aynı kalıtsal yapıya sahiptir.
Ayrıca bakın;
Dış bağlantılar;