Ünlem veya nidâ; seviç, üzüntü, kızgınlık, korku ve şaşkınlık gibi duygularını belirten, tabiat seslerini yansıtan ya da bir kimseye seslenmek amacıyla kullanılan kelimelerdir. Tek başlarında kullanıldıklarında genellikle bir anlam ifade etmezle. Yazı dilinde ünlem cümlelerinin arkasına genellikle ünlem işareti (!) gelir.
Ünlemlerin özellikleri
- Yansıma sözcükler de ünlem olabildiği gibi seslenmeye yarayan sözcükler de ünlem olurlar.
- Ünlemlerin bulunduğu cümleye ünlem cümlesi denir ve cümle sonuna ünlem işareti (!) konulur.
- Ünlem olan sözcük cümlenin her yerinde kullanılabilir.
- Ünlemler, isim soylu kelimeler oldukları için isimlere gelen çekim eklerini de alabilir; ancak bu ekleri aldıklarında isim görevi yaparlar (Örneğin; Ahı, ahını, ahından, ahlar… “Ahı gitmiş vahı kalmış.”)
- İkileme biçiminde kullanılabilir. (Vah! Vah!)
- Ünlemlerin gerçek değeri söyleyişte belirginleştiğinden ünlemler, vurgu ve tonlama ile ilgilidir.
- Hayvanları korkutmak amacıyla kullanılan sözcükler de ünlemdir.
Hoşt!, pist!, kışt!, deh!, çüş! - Dua ve yemin sözcükleri de ünlemdir, amin!, inşallah!, vallahi!
Çeşitleri
Asıl Ünlemler
Her zaman ünlem olan, başka bir görevi bulunmayan sözcüklerdir.
- Ey!
- Hey!
- Şist!
- Hişt!
- Hu!
- Ayol!
- Bre!
- Hoppala!
- Hop!
Duygu Ünlemleri
- Aman!
- Ay!
- Aaaa!
- Tüh!
- Eyvah!
- Of!
- Vah!
- Be!
- Ha!
- Oooo!
- Oha!
- Eh!
- Yaa!
- Vay!
- Pöh!
- İmdat!
- Dikkat!
Başlıca ünlemler ve kurdukları anlam ilgileri
- Of, bu kadar çalışma yeter! (bıkkınlık)
- Vah vah, yazık oldu çocuğa! (acıma, üzülme)
- Eyvah, çocuk düştü. (şaşırma,korku)
- Ah, nerede gençliğim! (özlem)
- Üf! Arabaya bak. (beğenme, şaşırma)
- Hey, baksanıza bir dakika! (seslenme)
- Eh, yetiyor çok şükür! (haline razı olma)
- Alo, sesim geliyor mu? (seslenme)
- Hey, orada biri var mı? (seslenme)
- Arkadaş, bakar mısın? (seslenme)
- Beyefendi, iyi misiniz? (seslenme)
- Ali, çabuk buraya gel! (seslenme)
- Tanrım, bana yardım et! (seslenme)
- Zavallı, çok acı çekiyor! (acıma)
- Yazık, çok çalışkan bir çocuktu! (üzülme)
- Aferin size! (beğenme)
- Hadi, öyle olsun! (onaylama)
- Hay hay, geliriz! (kabul etme)
- Kızarım ha! (korkutma)
- Çantamı kurcalama e mi! (tembih)
- Ee! Artık diyecek bir şey yok. (beğenme)
- Öff! Bu ne biçim çorba, (tiksinme)
UYARI
“E!” ünlemi fiillerin sonuna geldiğinde fiille kaynaşabilir.
- Okula gitseniz e! Okula gitsenize!
- Sen buraya baksan a! Sen buraya baksana!
- Söylediklerimi yazsan a! Söylediklerimi yazsana!
Ünlem gibi kullanılan kelimeler
Ünlemler Türkçede isim, sıfat, zarf gibi kelime türlerinden biridir. Bununla birlikte Türkçede pek çok kelime ünlem olmadığı halde ünlem gibi kullanılabilir. Bu sebeple konuşma dilinde vurgu ve tonlama, yazı dilinde ise ünlem işareti kullanılır. Bu kelimelerden bazıları şunlardır:
Kişi adları ve unvanları ünlem olarak kullanılabilir:
- Ahmet!
- Nurten Hanım!
- Müdür Bey!
Şaşkınlık, acıma, korku, kızgınlık gibi duyguları ifade eden bazı isim ve sıfatlar da ünlem görevini üstlenebilir;
- Terbiyesiz adam!
Belirteçler de (zarflar) ünlem görevi üstlenebilir;
- Buraya gelin!
- Çabuk giyinin!
Fillerin ünlem olarak kullanıldığı durumlar da va durumdaki genelde emir kipindedirler;
- Dikkat et, deprem oluyor!
- Yangın var, bak!
- Ordular; ilk hedefiniz Akdeniz’dir, ileri!
Ayrıca bakınız;