Osmanlı Devleti’nde, Sultan Abdülmecid tarafından imzalanan Gülhane hattı Hümayunu (Tanzimat Fermanı) Mustafa Reşit Paşa tarafından okunmasıyla başlayan ve Birinci Meşrutiyet’e kadar süren ıslahat ve batılılaşma dönemini(1839-1876) başlatan fermandır.
Tanzimat Fermanı geniş bir çevre tarafından Türkiye’de sosyal hukuk devleti düzenine geçiş sürecinin ilk önemli belgesi olarak kabul edilir. Dönemin Londra Büyükelçisi Mustafa Reşid Paşa, bu görevden İstanbul’a dönerek Tanzimat Fermanı’nın hazırlıklarına başladı. Amacı yönetim, vergilendirme ve askerlik yükümlülüğü konularındaki sorunları Batılı çözümlere kavuşturacak olan bir dizi yenilik başlatmaktı. Fermanın Ana hatlarını belirleyen Mustafa Reşid, Abdülmecid’in de onayını alarak 3 Kasım 1839’da Topkapı Sarayı’nın Gülhane Köşkü önünde büyük bir törenle, padişahın ağzından kaleme alınan ve geçmişteki adaletnâmelere benzeyen hatt-ı hümayunu yüksek sesle okudu.
Osmanlı tarihinin önemli dönüm noktalarından birisi olan Tanzimat’ı başlatan bu ferman, işlevini yitirmiş bütün kurumların yenilenmesi ve merkezi yönetimin güçlendirilmesini sağlayacak olan adımların atılmasını, devletin ekonomik, idari, adli ve askeri yapısını yeniden düzenleyecek olan kadroların öne çıkmasını sağladı.
Tanzimat Fermanı’nda Hukuk Alanındaki Yenilikler
- Osmanlı toprakları üzerinde yaşayan tüm vatandaşlar “Osmanlı vatandaşı” sayılarak din farklılıklarına bağlı ayrıcalıklar kaldırılmıştır.
- 1840 yılında bazı maddeleri Fransız Ceza Yasasından alınan yeni Ceza Kanunnamesi hazırlanmış, 1858’de tümüyle batı kaynaklarından esinlenen ikinci Ceza Kanunnamesi kabul edilmiştir.
- 1850 yılında Fransız Ticaret Kanunu esas alınarak hazırlanan Ticaret Kanunnamesi yürürlüğe girmiş, bu kanunla faiz, anonim şirket ve kambiyo senedi kavramları ilk kez Osmanlı hukukunda yer almıştır.
- 1840 yılından itibaren ceza ve ticaret davalarına bakmak üzere, laik ilkelere göre işleyen nizamiye mahkemeleri kurulmuştur. Bu mahkemelere müslümanların yanısıra gayrimüslim hakimler atamıştır.
- 1853’te cinayet davalarında gayrimüslimlerin de şahitlik yapabileceği kabul edilmiştir.
- 1851’de ticaret mahkemeleri kurulmuştur.
- 1867’de Devlet görevlilerine karşı açılan davaları görmek için Şurayı Devlet (Danıştay) kuruldu.
Tanzimat Fermanı’nda Mali alandaki gelişmeler
- 1841-42 yılında ilk bütçe hazırlandı. 1846-47 yılında modern bütçeye geçildi.
- Vergilerin mükellefler arasında düzgün ve gelirlere göre dağıtılması amaçlanmıştır.
- Devlet görevlilerinin halktan rüşvet almaları yasaklandı.
- 1840’ta Kaime-i Nakdiye adıyla ilk kâğıt para dolaşıma sokuldu.
- 1855’de Kırım Savaşı’nın maddi yükünü karşılamak için ilk kez İngiltere’den dış borç alınmıştır.
Tanzimat Fermanı’nda Askeri Yenilikler
- Askerlik hizmetinin vatani bir görev olduğu ilan edilmiş, zorunlu askerlik başlatılmıştır. 1843’te ilan edilen bir yasayla askerlik yaşı 20, zorunlu askerlik süresi 4 yıl olarak kabul edilmiştir.
- 1847’de gayrimüslimlerin de orduya girerek albay rütbesine kadar yükselmesi kararlaştırılmıştır.
- Avrupa gezisinde onların donanmalarına hayran kalan Sultan Abdülaziz yeni bir donanma kurulması için emir verdi ve güçlü bir donanma kuruldu.
- 1869’da Serasker Hüseyin Avni Paşa’nın öncülüğünde Bahriye Nezareti kurularak, askeri yapı yenilenmiş, terfi sistemi düzenlenmiştir.
Tanzimat Fermanı’nda Eğitim Alanındaki Yenilikler
- 1846’da Mekatib-i Umumiye Nezareti kurulmuş, 1848 de öğretmen okulu (Darülmuallim) açılmış, Harbiye, Bahriye ve Tıbbiye dışındaki okulların kontrolü bu nezarete verildi.
- 1868’de Fransızca eğitim ve batılı anlamdaki ilk etiğimi verecek olan lise ile üniversite arasında bir kurul olan Galatasaray Sultanisi açılmıştır.
- 1869’da Fransız eğitim sistemini örnek alan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlandı.
- 1870’te Dârülmuallimât adında kız öğretmen okulu açılmış, ilk kez yurt dışına öğrenci gönderilmiştir.
- Devlet memuru yetiştirmek amacıyla II. Mahmut tarafından Mekteb-i Maarif-i Adliye kuruldu.
Kaynak ve ileri okuma;