Lizozom; ökaryot hücrelerin sitoplazmasında bulunan, dışı zarla çevrili, genellikle küçük, yuvarlak ve çapları 0,2-0,8 mikron arasında değişen yapılardır. İçerikleri asidiktir ve çeşitli sindirim enzimleri içerirler.
Lizozomlar, Christian de Duve tarafından hücrenin ilk defa elektron mikroskobuyla incelenmesiyle keşfedildi. Duve, keşfettiği yapıyı; tek kat zarla çevrelenmiş, içi homojen olmayan, yoğun maddelerle dolu yapılar olarak tanımladı. Daha sonra yapılan araştırmalarda bu yapıların içinde asidik özellik gösteren 10-12 çeşit hidrolitik enzim bulundu. Bu enzimler arasında; fosfataz, ribonukleaz, lipaz, kollagenaz vb. bulunmaktadır.
Lizozom, Eritrositler dışındaki tüm memeli hücrelerde görülür. Bitki ve mantar türlerinde lizozomların işlevlerini litik kofullar üslenir. Lizozomlar, hücre içinde Golgi cisimciğine yakın bölgede granüller biçiminde belirir ve zarla kuşatılır, çünkü enzimleri Golgi cisimciği tarafından üretilir. Herhangi bir sebeple lizozom zarı yırtılırsa içindeki sindirim enzimleri sitoplazmaya dağılır ve hücre sindirilir.
Nasıl Çalışır?
Lizozomlar 0,5 mikron çapında lipoprotein yapılı bir zarla çevrilidir. İçerisinde, genellikle sindirimi sağlayan bazı enzimler bulunmaktadır. İlk olarak bir farenin karaciğerinde keşfedilmiş olup daha sonra alyuvarlar hariç bütün hayvan hücrelerinde, vücut savunmasında görev alan akyuvarlarda ve makrofajların içerisinde daha fazla bulunduğu gözlemlenmiştir.Bunun nedeni makrofajların ve de akyuvarların vücut içerisinde karşılaştıkları yabancı maddeleri fogositoz yoluyla içlerine alıp sindirmeleridir.
Bunların dışında mantarlar ve mayalarda benzer organellerin bulunduğu gözlemlenmiştir. Bakterilerdeyse lizozoma rastlanmazken bazı sindirim enzimlerine rastlanmıştır.
Lizozomlar hücre içinde sindirimden sorumlu organellerdir. İçlerindeki enzimler çok etkin parçalayıcılardırlar. Eğer lizozomun zarı delinir ya da yırtılırsa lizozom otliz olarak adlandırılan bir süreçle hücreyi sindirmeye başlar. Lizozom enzimleri ribozomlarda sentezlenerek ya endoplazmik retikulum aracılığıyla doğrudan doğruya ya da golgi aygıtı aracılığıyla dolaylı olarak paketlenerek, yeni bir kesecik içerisine alınarak sitoplazmaya verilir, içi tanecikli, lamelli ya da homojen yapıda olabilirler.
Lizozomlar hücre içinde yaşlanmış, yıpranmış ya da işlevini yerine getiremeyen organelleri sindirirler. Bu olayın nasıl gerçekleştiği henüz çözümlenememiştir. Bazı hücrelerin sindirim kofullarının içerisinde de ribozom ve mitokondrilere rastlanmıştır. Çok fazla A vitamininin kemiklerdeki ve kıkırdaktaki lizozom enzimlerini serbest bıraktığı ve dolayısıyla kemikleri kolay kırılır bir duruma geçirdiği; fakat yeterli miktarlarda da yaşlı hücreleri yok etmeyi sağladığı için genç kalmada yardımcı olduğu gözlemlenmiştir.
Lizozom sürekli hareket içerisindedir. Kimi hücrelerin içerisinde sindirim yapar, kimisinin içerisinde işlevini yitirmiş organelleri yok eder, kimisi de içerisine girmiş olan yabancı ve de zararlı mikroorganizmaları yok eder.
Ayrıca bakınız;
Kaynak ve ileri okuma;