Organel Nedir? (Hücre Organelleri ve Genel Özellikleri)

Hücre sözcüğü dilimize Arapça kapatılmış bir yer, oda anlamına gelen “hucra(t)” kelimesinden yerleşmiştir. Bilinen tüm canlı organizmaların yapısını oluşturan en küçük biyolojik yapıdır(Bakın; Hücre Nedir?). Organeller ise hücre içinde bulunan ve kendine göre farklı görevleri olan, özelleşmiş yapılardır. Özellikle prokaryot hücrelere göre daha karmaşık olan ökaryot hücrelerde bir çok organel bulunur. Temel olarak bir ökaryot hücre, hücre iskeleti, sitoplazma ve içinde bulunan organeller ile hücre çekirdeğinden oluşur.

Hücre İskeleti

Hücre iskeleti sitoplazmada bulunan özel proteinlerin kendi aralarında bağlar kurarak birleşip oluşturduğu tüpsü ve ipliksi yapılardır. Hücre iskeleti;

  1. Hücreye destek olarak hücre şeklinin belirlenmesini ve korunmasını sağlar.
  2.  Hücre bölünmesinde, hücre duvarının oluşumunda, hücrelerin birbiriyle haberleşmesinde, endositoz ve ekzositoz olaylarında etkilidir.
  3. Organellerin sitoplazma içinde yer değiştirmesini, çekirdeğin yerinin sabitlenmesini, sil ve kamçı oluşumunu (amiplerde yalancı ayak) sağlar.

Sitoplazma

Hücre zarı ile çekirdek zarı arasında kalan hücre boşluğunu kaplayan, homejen, kolloidal(büyük oranda sudan ibaret olmasına rağmen ne sıvı ne katıdır) ve devamlı değişim halinde olan bir eriyiktir. Çeşitli iyonlar, metal tuzları, asitler ve bazlar gibi inorganik maddelerden ve protein, yağ, karbonhidrat, nükleik asitler ve hormonlar gibi organik maddelerin yanında %60-95 arasında değişen sudan oluşur. Sitolazmanın içerisinde çeşitli canlı yapılar (organeller) ve cansız yapılar (inklüzyon cisimcikleri) bulunur.

Hücre Çekirdeği

Hücre çekirdeği ya da Nükleus, zarla çevrili, tanecikli ve lifli bir yapıdır. Hücrenin yönetim merkezidir. Etrafını kaplayan çekirdek zarı, nükleoplazma, kromozom ve çekirdekçikten oluşur. Hücre çekirdeği ölürse, hücre de ölür. Hücre bölünmesini yönetir.

 

Hücre Organelleri ve Özellikleri

Ribozom

Ribozom ökaryot ve prokaryot hücrelerin ikisinde de bulunan organeldir. Canlıya özgü proteinlerin hücre içinde sentezini sağlar. Görevleri;

  1. Protein ve enzim sentezini yapar.
  2. Peptidil transferi ve peptidil hidrolizi olarak adlandırılan iki önemli biyolojik işlemde katalizör görevi görür.
  3. Aminoasitleri, mesajcı RNA (mRNA) molekülleri tarafından belirtilen sırada birbirine bağlar.

Endoplazmik Retikulum

Sadece ökaryot yapılı hücrelerde, hücre zarı ile çekirdek zarı arasında uzanan hücre içi kanallar sistemidir. Granüllü ER (üzerinde ribozom bulunur) ve Granülsüz ER(üzerinde ribozom bulunmaz) olmak üzere iki çeşittir. Endoplazmik Retikulum;

  1. Genel anlamda hücreye destek olarak hücre çekirdeğinin belirli bir bölgede sabit olarak kalmasını sağlar.
  2. Asit-baz tepkimelerinin birbirinden ayrılmasını ve hücre içerisinden madde taşınımasını sağlar.
  3. Ribozomlarda üretilen proteinler ER tarafından paketlenerek küçük keseler halinde Golgi cisimciğine gönderilir.
  4. Hücrede yağ moleküllerini sentezler.
  5. İlaç ve alkollerin çeşitli zehirleyici etkilerini yok eder.
  6. Karaciğer hücrelerinde depo edilen glikojenin glikoza parçalanmasında ve steroit yapılı bazı hormonların sentezinde görev alır.

Golgi Aygıtı

Protein ve yağdan meydana gelen çok sayıda yassılaşmış keseden ve küçük kofullardan meydana gelen hücre organelidir. Golgi cisimciği olarak da adlandırılır. Golgi aygıtı;

  1. Proteinlerin ve yağların keseciklere taşınmasından, değiştirilmesinden ve paketlenmesinden sorumludur.
  2. Endoplazmik retikulumlarda üretilen maddelerin büyük bir kısmı burada ayrıştırılır, depolanır ve paketlenir.
  3. Lizozomların oluşumunda görev alır.

Lizozom

Lizozomlar tek katlı zarla çevrili ve hücreye sindirim enzimlerini taşıyan yapılardır. Genel anlamda;

  1. Dışarıdan hücreye giren zararlı maddeleri; bakteri ve virüsleri etkisiz hale getirir, hücre savunmasında rol oynar.
  2. Hücre içerisindeki bozulmuş ve yaşlanmış organelleri yok eder.
  3. Döllenme olayında spermin başında yer alarak yumurtanın delinmesini sağlar.

Peroksizom (Mikrocisimcikler)

0.3-0.5 mikron çapına olan, tek katlı zarla çevrili, hücredeki zehirli maddeleri yok eden organeldir. Perosizom;

  1. Katalaz enzimlerini kullanarak alkol ve ilaç gibi zararlı maddelerin toksik etkilerini yok eder,
  2. Yine katalaz enzimleri sayesinde zehirli bir madde olan hidrojen peroksiti (H2O2) su ve oksijene ayrıştırıp zararsız hale getirir.
  3. Yağ asitlerini daha küçük moleküllere parçalayarak mitokondri tarafından kullanılmasını sağlar.
  4. Oksijen kullanarak molekülleri parçalar.

Koful

Sitoplazmadan arınmış, bir zarla çevrili ve içi sıvı dolu olan hücre içindeki boşluklardaki yapılardır. Bir hücrede dört çeşit koful bulunur;

  1. Besin Kofulu: Endositoz yoluyla besinlerin hücreye alınması sonucunda oluşan keseciklerdir.
  2. Salgı Kofulu: Metabolizma olaylarının sonucunda oluşan atık maddelerin ve golgi aygıtında üretilen salgıların hücre dışına verilmesini sağlayan keseciklerdir.
  3. Depo Kofulu: Hücrenin ihtiyaç duyduğu besin çeşitlerini ve zararlı maddeleri depolayarak hücre dışına atar.
  4. Kontraktil (Kasılgan) Koful: Ökaryotik tek hücreli canlılarda hücre içine giren suyun fazlasını hücre dışına atan kofuldur.

Mitokondri

Ökaryot hücrelerde bulunur. Mitokondri;

  1. Gerektiğinde hücre içinde çoğalarak hücrenin ihtiyaç duyduğu proteinleri sentezler.
  2.  Hücresel enerjiyi, ATP‘yi sağlar.
  3. Geçici olarak kalsiyum depolayarak hücrenin kalsiyum dengesine katkıda bulunur.
  4. Hücre farklılaşmasını sağlar, hücre ölümlerini programlı bir şekilde gerçekleştirir.
  5. Hücre döngüsü ve hücre büyümesinin kontrolünü sağlar.

Plastitler

Algler ve bitkilerde bulunan, çift katlı zara sahip organellerdir. Plastitler üç çeşittir;

  1. Kloroplast: Yapısında klorofil bulunduran ve fotosentezi sağlayan yeşil renkli plastitlerdir.
  2. Kromoplast: Bitkilerdeki yeşil rengin dışında renk pigmentlerini taşıyan plastitlerdir.
  3. Lökoplast: Genellikle bitkilerin ışık görmeyen kısımlarında; kök, gövde, tohum ve yumru gibi yerlerde bulunan renksiz plastitlerdir.

Sentrozom

Genellikle hayvan hücreleri, alg ve mantarlarda, çekirdeğin yanında bulunan zarsız bir organeldir. Sentrozom;

  1. Hücre bölünmesi sırasında kromozomların zıt kutuplara ayrılarak aralarında iğ ipliklerinin oluşmasını sağlar.
  2. Hayvan hücresinin ana mikrotübül düzenleme merkezidir ve aynı zamanda hücre döngüsünün ilerlemesini sağlar.

Ayrıca bakın;

Dış bağlantılar ve kaynak;

Etiketli